Að detta í ást

Vertigo

(Alfred Hitchcock, 1958)

„Ég er að detta ...“ „Meiddirðu þig?“ „Nei, ég er að detta í ást á þér.“

Þessi kauðslega þýðing birtist í löngu gleymdri rómantískri gamanmynd, Untamed Heart. Myndin átti hugsanlega alveg skilið að gleymast, en þýðingin er þess virði að muna hana, því hún er kauðsleg af nauðsyn. Þessi bókstafsþýðing á „falling in love“ er ekki bara nauðsynleg til þess að skilja brandarann heldur líka til þess að skilja eitt helsta meistaraverk kvikmyndasögunnar, nefnilega Vertigo Hitchcocks.

Þetta er ástarsaga þar sem ástin er hið endanlega fall, ástarsaga þar sem ástin er fyrst og fremst grimmur blekkingarleikur, þar sem við föllum alltaf lengra og lengra, dettum alltaf harkalegar og harkalegar í ást. Föllum aðeins lengra, könnum þetta fall aðeins betur – og til að krydda túlkunina er ástæða til að taka mæta menn á borð við Van Morrison, Kurt Vonnegut og Bob Dylan með í fallinu, sem og myndbandstæki með 12 Monkeys Terry Gilliams í tækinu, því fáar myndir geyma jafn dýrmætan lykil af Vertigo.

„Because I remind you of somebody ...“ — Judy í Vertigo

Minning. Minning um konu. Minning um ást. Scottie (James Stewart) er eigandi þessarar minningar, en hvaðan kemur hún? Hvers konar ást er þetta? Hvað hefur hún með dauðann að gera? Eða lofthræðsluna?

„Looking down on the streets below, darling I cried for you.“ — Van Morrison

Eftir eltingarleik á þökum San Fransisco í upphafi myndar endar Scottie á því að halda dauðahaldi í þakbrún háhýsis nokkurs á meðan félagi hans hrapar til bana. En svo er skipt beint yfir í íbúð Midge, fyrrverandi kærustu Scottie, konu sem hann hefur að því er virðist aldrei þorað að elska. Hann virðist fyrst og fremst hræddur við að detta – og hvað kalla enskumælandi það að verða ástfanginn? Falling in love, að detta. Hræðslan við að detta. Vertigo. Lögreglumaðurinn sem hrapaði til bana er eins og Midge, einhver sem hann höndlar ekki að taka ábyrgð á. Og það að elska getur einmitt verið fall, eins og við sjáum í samskiptum Scottie við tvífarana Madeleine og Judy (ég mun til hægðarauka tala um Madeleine og Judy sem tvær persónur – og kannski er það raunin eftir allt saman.) Eftir að Scottie sér Madeleine fyrst er hann ekki beinlínis syngjandi glaður, þvert á móti er sama aðdáunin og sama hræðslan í augunum á honum og þegar hann hékk á þakbrúninni. Hann er hræddur við dauðann og ástina, þá tvo hluti sem skipta hann þó mestu í lífinu, tilganginn og lokatakmarkið.

He's afraid and confused

and his brain has been mismanaged with great skill

all he believes are his eyes

and his eyes, they just tell him lies

— Bob Dylan

Gavin Elster (Tom Helmore) er þessi hæfileikaríki hugsanabrenglari í Vertigo. Hann á það sameiginlegt með mörgum illmennum Hitchcocks að vera tengdur veikleikum aðalpersónunnar. Hann veit ekki bara um lofthræðslu Scottie, hann skilur hana líka fullkomlega og notfærir sér það. Hann er andlega skyldur Scottie og raunar hefur hann líka sínar góðu hliðar – hann er í vissum skilningi frekar strangur og grimmur kennari en einfalt illmenni. Hann neyðir Scottie til að horfast í augu við ástina, lofthræðsluna og illskuna, kennir honum að vera það sem Freud kallaði „hinn andlega upprétti maður,“ maður sem afneitar þeim þægilegu blekkingum sem hafa komið honum í gegnum lífið, hann horfist loks í augu við þá staðreynd að meðbræðrum hans er ekki treystandi – í raun er hann maður sem yfirgefur Eden sjálfviljugur. Hann er ekki bara maður sem vill taka bita af hinum forboðnu ávöxtum, hann vil kryfja þá líka. Gefur þannig starfsheiti sínu sem rannsóknarlögreglumaður nýja vídd. Þá hætta augu hans líka að blekkja hann, um leið og hann hefur lært að horfa í rétta átt, ekki þá átt sem honum er sagt að horfa í heldur í átt að skuggunum. Hann skoðar ekki „þannig mannkynssögu“ („Not that kind of history“ eins og hann orðar það sjálfur) heldur hina raunverulegu mannkynssögu, söguna um manninn. Hin sanna ást, hinn sanni dauði. Hvort tveggja jafn óútreiknanlegt í grimmd sinni og jafn ójarðneskt í fegurð sinni, eins og Hitchcock sýnir fram á með seiðandi orðlausri senu þar sem Scottie eltir Madeleine frá blómabúð til kirkjugarðs, frá ást til dauða, aftur og aftur.

„Now well, Johnny O. Was it a ghost, was it fun?“ Þetta er rödd „skynseminnar“ í myndinni, rödd Midge, bestu vinkonu Scottie og fyrrum kærustu. Hún orðar allar hugsanir sem rökréttar staðreyndir. Hún er sú sem er líkust okkur flestum – samt er samkennd okkar með Scottie. Það er vegna þess að Scottie er sá sem við viljum vera. Þessi ég sem Kurt Vonnegut lýsir svo í Mother Night: „Þessi virkilega góði ég, hinn raunverulegri ég, ég gerður í himnaríki – er falinn fyrir innan.“ En það kemur í ljós að þetta góða sjálf er alltof skylt okkar gallaða sjálfi til að vera eitthvað himneskt. Hins vegar áttar Midge sig á ófullkomnun sinni, blekkingin byrjar að hverfa fyrir augum hennar þegar Scottie afneitar þeirri mynd sem hún dró upp – hún er ekki Carlotta (draugurinn sem ásækir bæði Madeleine og Scottie á sinn hátt). Hún er ekki sú sem hann elskar. Þetta hefur hún skilið til fulls þegar hún segir lækni Scottie: „I don't think Mozart's going to help at all.“ Með Mozart á hún nefnilega við sjálfa sig, en þegar við sjáum Midge og Scottie fyrst saman, heima hjá henni, er Mozart einmitt spilaður undir. Þarna hverfur hún úr myndinni, gengur út úr henni í gegnum dimman gang, það er ekkert til að vísa veginn, það er engin blekking eftir til að halda sér í. Midge er þó ekki alveg horfin, hún birtist aftur í Judy – Judy sem áður hafði orðið af Madeleine – sem gefur kannski einhverja vísbendinu um hvert þessi dimmi gangur leiðir Midge.

„Við erum það sem við látumst vera, þannig að við verðum að passa okkur á hvað við látumst vera.“

Aftur hjálpar Kurt Vonnegut okkur, en þetta er líka úr formála Mother Night. Þarna á hann fyrst og fremst við þrjár aðalpersónur bókarinnar, allt njósnarar eins og Scottie (Og Madeleine/Judy er á vissan hátt gagnnjósnari). Öll tapa þau sínum persónuleika, þau verða það sem þau látast vera. Aðalpersónan Howard J. Campbell er besta dæmið, maðurinn sem framdi skelfilegt hór í nafni föðurlandsins, talaði máli nasista í nafni bandamanna. Hann verður í kjölfarið bugaður ekkjumaður án takmarks í lífinu, svo aðframkominn að hann stoppar úti á miðri götu og hreyfir sig ekki í marga tíma, hann er ekki á leiðinni neitt. Eina sem hann á enn er ástin til Helgu, eiginkonunnar látnu. En það er ekki fyrr en sú ást hefur dáið í annað sinn, verið saurguð á svipaðan hátt og Scottie saurgar ást sína í Vertigo, sem hann hengir sig. Þetta er þó í raun ekki saurgun, aðeins manneskjur að horfast í augu við hversu ógnvekjandi ástin getur verið. Ástinni lýsir Campbell svo í sínu allra síðasta ljóði:

Here lies Howard Campbell's essence,

Freed from his body's noisome nuisance.

His body, empty, prowls the earth,

Earning what a body's worth.

If his body and his essence remain apart,

Burn his body, but spare this, his heart.

Hjartað tilheyrir Helgu – eða var það Resi? Ættarnafnið og faðernið sem þær eiga sameiginlegt – og ástin á sama manninum. Resi er ekki Judy Mother Night en hún leikur hana með því að leika Helgu, Resi er njósnarinn sem er fyrst og fremst að njósna fyrir sjálfa sig, hún passar sig í sjálfu sér best á því að vera sú sem hún vill vera, þótt það sé að vísu systir hennar. Konan sem átti ást mannsins sem hún elskar. Þannig finnur hún sjálfa sig í annarri persónu og deyr að lokum fyrir ástina, rétt eins og Judy. Þær deyja þegar þær skilja að þær verða ekki elskaðar fyrir það sem þær telja sig vera innst inni, sem Resi og Judy, heldur eru þær elskaðar fyrir hlutverkið, umbúðirnar, fyrir Helgu og Madeleine.

„Lít ég virkilega út eins og hún?“

Það er bæði ótti og von í þessari spurningu Judy. Hún er hrædd við að hafa leikið of vel, að það hafi verið hlutverkið en ekki hún sjálf sem Scottie varð ástfangin af, en um leið er von – sá Scottie Judy í Madeleine eftir allt saman? Hvoru tveggja er í raun satt – og kannski sá hann Carlottu í þeim báðum. Þarna erum við komin nær þeim sannindum að ástin er ekki jafneinföld og við viljum trúa, hún er tvöfaldari en það, jafnvel þreföld, samanber Judy sem er andsetin af vofu Madeleine sem er andsetin af vofu Carlottu – auk þess sem heilmikil skyldleiki er með hinum jarðbundnu Midge og Judy.

Þessa tvöfeldni má sjá hjá Hitchcock sjálfum, Gavin og seinna Scottie eru bara að gera það sem Hitchcock sjálfur gerði allan sinn feril: að klæða leikkonu upp fyrir hlutverk. Kim Novak er þó ekki bara enn ein Hitchcock-ljóskan, því nú loks gengst Hitchcock við henni. Það er lögð sérstök áhersla á þetta ljósa hár, þetta ljós sem Hitchcock leitaði eftir í konum, þetta er játning leikstjórans. Enda er eins og lokaorðum myndarinnar, „God have mercy,“ sé fremur beint að Hitchcock en nokkrum öðrum. Litli kaþólski drengurinn í Hitchcock að trúa okkur fyrir því að hann hafi verið óþekkur, enda var hann svo djarfur að óska þess að eftirfarandi yrði letrað á legstein hans: „This is what we do to naughty boys.“

Táragríma

En það er eitthvað sem Scottie (og Hitchcock) er að leita að. Þetta eitthvað má raunar finna í byrjun myndarinnar, þar sem við sjáum andlit konu. Myndavélin færist fyrst til varanna á hreyfingarlausu andliti sem minnir helst á grímu, þaðan upp til augnanna sem hreyfast óttaslegin til hliðar, bak við grímuna eru faldar óþekktar tilfinningar og hræðsla, síðan höldum við áfram inn í augað, þessi augu geyma það sem Scottie leitar að, þau eru enn ein útgáfan af lofthræðslunni, hans eigin meginótta. Út af þeirri hræðslu getur hann ekki bjargað henni, við elskum þá sem eru hræddir við það sama og við, við leitum að okkar eigin kunnuglega ótta í augum annarra. Við leitum þeirra sem bera sorgir sem við getum skilið, þannig verður ást Vertigo nánast eins og sameiginlegur grátur tveggja mannvera sem drekka af sömu táralind.

„Beautiful Carlotta, sad Carlotta ... and the mad Carlotta.“

Vertigo er margtúlkaðri en flestar bíómyndir, en oftast er gert lítið úr þætti Carlottu Valdes, draugsins sem flestir telja aðeins verkfæri lyginnar sem Gavin Elster stendur fyrir – eða eins og Robin Wood túlkar draum Scottie í annars mjög góðri grein: „Gavin Elster og hið yfirnáttúrulega eiga einfaldlega ekki heima í sama heimi.“ En Gavin Elster er einmitt nánast yfirnáttúrulegur sjálfur, hann er djöfullinn í myndinni, maðurinn sem þekkir veikleika Scottie, endurborinn maðurinn sem Carlotta átti barn með áður en hann yfirgaf hana. Carlotta draumsins, konan sem svaf með forvera Gavins en þráði ást annars (forvera Scottie?). Rétt eins og Judy er notuð af Gavin, sem hendir svo konunni sem hún lék út um gluggann, en þráir þó mest af öllu ást Scottie.

Það er ítrekað gefið í skyn að hið yfirnáttúrulega sé gabb, en það er líka eitt útsmognasta stílbragð Hitchcocks að gefa hluti í skyn án þess að meina þá. Gott dæmi eru löggan, peningarnir og bílnúmerið í Psycho – sem virðast merkingarbær án þess að skipta neinu máli. Þetta eru hlutir sem Hitchcock notar til þess að leika sér að og ljúga að áhorfandanum, rétt eins og saga Gavin Elster í Vertigo er lygi sem hann notar til að segja áhorfandanum sannleikann.

„Somewhere in here I was born and here I died. It was only a moment for you. You, you took no notice.“

Segir Madeleine þegar hún virðir fyrir sér árhringina í fallinni risafurunni. Þú. Hver er þessi þú? Hvað fáum við eiginlega að vita um fortíð Scottie? Af einhverjum ástæðum var hann ekki til staðar fyrir Carlottu – nú getur hann bætt fyrir það. Það er aldrei beinlínis sagt hvað það er sem Scottie var fyrir atvikið á þakinu, hver hans fortíð í þessu lífi – eða öðrum – sé. En það virðist eitthvað tengt Carlottu Valdes. Þegar Midge spyr hvort Madeleine sé falleg þá svarar hann: „Carlotta?“ Hann dreymir Carlottu, ekki bara sem stúlku á málverki heldur sem manneskju, samt þekkti hann hana aldrei, sá aldrei myndina af henni nema í fjarlægð, í gegnum andsetna Madeleine. Þó er hún raunveruleg fyrir honum. Skoðum líka betur hvað þessir áhringir risafurunnar standa fyrir, hverju líkjast þeir hjá okkur mönnunum? Lófanum, líflínunni. Hún sér lífshlaup sitt í þessu tréi, Carlottu / Madeleine. Eins, tréin sjálf: „Their true name is sequoia sempervirens: always green, ever living ...“ Græni liturinn er litur ástarinnar í Vertigo, sem sést best þegar Scottie sér „Madeleine“ aftur eftir umbreytinguna, með hárið ljóst og í hnút og allt er slegið grænum bjarma. Madeleine er þrátt fyrir æsku sína að vissu leyti gömul, þetta ljósa hár nálgast það oft að vera hreinlega hvítt. Þetta er sérstaklega áberandi þegar hann sér hana fyrst og lítur undan – af skömm? Þannig að „það elsta sem lifir“ eru ekki bara risafururnar, heldur líka ástin, þessi ódauðlega ást. Þessi ást sem hann hefur brugðist og mun bregðast aftur – eins og hún virðist vita: „I don't like it, knowing I'll have to die.“

En Scottie segir Madeleine að hann sé ábyrgur fyrir henni – að eilífu. Að eilífu þýðir eitthvað miklu meira en bara þetta líf. En hann virðist hafa brugðist þessari ábyrgð áður, hann mun bregðast henni aftur. En þó er það takmark hans í þessu jarðlífi/-um, að bjarga henni, þeim báðum.

„Do you believe that someone out of the past, someone dead, can enter and take possession of a living being?“

Þegar Gavin spyr Scottie að þessu neitar hann, en þetta er einmitt það sem gerist. Tökum þá senu sem mönnum hefur reynst erfiðast að finna skýringu á í myndinni, þegar hún fer inn á hótelið og sést ekki koma út – en er samt farin. Var það ekki Carlotta? Munum hvað forngripasalinn sagði um hótelið: „It was built for her.“ Þannig að það er leið til að komast út óséð ætti hún að vita það. Þó kann lykill myndarinnar að vera þessi: „All the people who were born and died while these trees went on living ...“ Hitchcock er ekki endilega að tala um endurholdgun sem slíka heldur notar hann hana sem tæki til þess að fjalla um hið sammannlega, þetta eilífa sem aldrei fer. Hann er að tala um fólk sem fer að sömu táralindinni, það er sama bragð af tárunum hjá þeim. Saltbragðið sem aðalpersónurnar deila í ástríðufullum kossi með brimsalt hafið í bakgrunni. Þetta eru þau, hin eilífu þau.

Undir lok síðustu aldar notaði svo kvikmyndaleikstjórinn Terry Gilliam tímaflakk í stað draugagangs til þess að segja merkilega svipaða sögu og Vertigo. Sú saga heitir 12 Monkeys og þar eru tvær tímavélar notaðar til þess að segja okkur eina (en margfalda) ástarsögu, annars vegar bókstafleg tímavél en líka sú tímavél sem bíómyndir geta verið, nánar tiltekið Vertigo sem aðalpersónurnar horfa á og spegla sig um í leið í, en rétt eftir að þau koma út úr bíóinu á sér stað ekki ósvipuð umbreyting aðalpersónanna og þegar Judy breytir sér aftur í Madeleine í Vertigo – og skyndilega þekkja þau hvort annað á ný.

„Here's looking at you, kid.“

Bogart við Ingrid, Hitchcock við okkur. Hann er ekki bara að segja sína eigin sögu í sinni persónulegustu mynd, hann er líka að segja okkar sögu. Þegar hann upplýsir leyndardóminn mikla í miðri mynd finnst okkur við vera svikin. Engin óvænt endalok? En skoðum þessi vonbrigði betur. Ástæða þeirra er að við samsömuðum okkur með Scottie, við héngum með honum á syllunni, við horfðum með honum á Madeileine falla til bana – svo var hún aldrei til. Eftir það þá vitum við eitthvað sem Scottie veit ekki, við erum búin að prófa að horfa með honum, nú horfum við líka á hann. Horfum með okkur sjálfum. Þannig að með því að klæða Judy upp á nýtt flettir hann ofan af okkur öllum. Við sitjum ein þegar endirinn birtist á skjánum – Guð miskunni sig yfir okkur – við erum ein. Blekkingin hefur yfirgefið okkur.

Ásgeir H Ingólfsson